ناسیونالیسم و طبقه کارگر

labelمصطفی زمانی

ناسیونالیسم و در کران‌های بالاتر، فاشیسم و شوونیسم، عناصر حاضر و زنده‌ای هستند که از نو، از اروپا تا آمریکای شمالی و جنوبی و همین‌طور در آسیا به صحنه­ سیاست بازگشته­اند. تحلیل مناسبات حاکم و تناقض­های واضح، از رهگذر ایدئولوژی­های ناسیونالیستی سکه­ رایج زمانه هستند. فهم چرایی چنین روندی لاجرم باید از مسیر شناخت سیاست­های اجتماعی دولت­ها و مناسبات جهانی شروع شود. پیروزی ترامپ در انتخابات آمریکا، قدرت گرفتن جنبش­های دست‌راستی در اروپا، پیروزی رهبر راستگرایان در برزیل و در ادامه، رشد شعارهای ناسیونالیستی ایرانی و دشمن‌سازی از اعراب پس از دی 96، و از دیگر سو، بیان شعارهای تجزیه­طلبانه حتی در سطح مجلس شورای اسلامی، ما را به تلاش جهت تحلیل وضعیت ناسیونالیسم در ایران هدایت می‌کند.

ناسیونالیسم ایرانی

ناسیونالیسم ایرانی به عنوان یک سر طیف ایدئولوژی­های ناسیونالیستی حاضر، بخشی از زیر و زبرهای یک سال اخیر سیاست در ایران بود. در دی­‌ماه تطهیر رضاشاه تبدیل به برنامه­ سیاسی شد و چندماه بعد دوگانه­ عرب و عجم به دستور روز برکشیده شد. جنبش دی­ماه را به این دلیل که افقش رو به گذشته بود و تصویری از آینده به ما نشان نمی‌داد، می­توان جنبشی ارتجاعی نامگذاری کرد. پس از دی­ماه ایده­ قدیمی عظمت ایرانی که نماینده­ تاریخی و عملی خود را در رضاشاه می‌دید، به جلوی ویترین نقل مکان کرد. شبکه‌های مختلف تلویزیونی فارسی‌زبان، به تبلیغات و کمپین­های گسترده­ای جهت تبدیل ناسیونالیسم به تنها راه هدایت و حبل‌المتینی که باید همهٔ ایرانی­ها در سراسر دنیا به آن چنگ بیندازند، همت گماشتند. در واقع ما نه‌تنها با یک ایده­ ارتجاعی بلکه با شبکه­ای از نیروها، پول، تبلیغات و گفتمان­سازی مواجهیم. تحلیل این گفتمان از چرایی وضعیت حاضر ایران در اصطلاح مورد علاقه‌شان یعنی «رژیم آخوندی» خلاصه می‌شود. این گفتمان در سطح سیاسی به ما می­گوید که دلیل وضع حاضر اسلام و آخوندهای حاکم هستند که به دلیل تفکرات قرون وسطایی قادر به مراوده با جهان آزاد و پیشرفته نیستند. اسلام و مبارزه با مدرنیسم از اولویت بالاتری نسبت به ایران برخوردار است. دلیلی برای مخالفت و مبارزه با آمریکا وجود ندارد و با هم‌پیمانی با آمریکا همچون قبل از انقلاب، می‌توان به پیشرفتی که ایران لایق آن است، دست یافت. ما نیازمند سیاستمدارانی کراواتی، خوش‌پوش و چندزبانه هستیم تا جهان ما را به عنوان مردمی متمدن بپذیرد. این گفتمان در سطح اقتصادی مومن به لیبرالیسم و خصوصی‌سازی، و نیز معتقد است بدون رابطه با آمریکا و اجرای سیاست‌های تعدیل ساختاری و در یک کلام ادغام در اقتصاد جهانی، هیچ راهی جهت پیشرفت و رفاه وجود ندارد. تنها راه رسیدن به این دستاوردها نیز تبدیل شدن به عضو نرمال جامعه جهانی­ است.

 آلترناتیوی که ناسیونالیسم ایرانی در برابر ما قرار می‌دهد در کنار هژمونی لیبرالیسم و بورژوازی در سطح جهانی و داخلی، به شکل تاریخی ریشه در مفهوم‌پردازی جعلی قدیمی از مفهومی به نام ایران دارد. مفهومی که قدمتی محدود به دوران مدرن دارد، به واقعیتی ازلی برکشیده می­شود و از دل تاریخسازی 150ساله توسط نیروهای دست­راستی ریشه‌دوانی می‌کند. هسته­ مرکزی ناسیونالیسمِ سرنگونی‌طلب در این گفته­ محمدرضاشاه متبلور می‌شود که معتقد بود موقعیت ایران در خاورمیانه تنها تصادفی تاریخی ا­ست. رضا ضیاءابراهیمی به این گفتمان لقب بامسمای «ناسیونالیسم بی‌جاساز» را اطلاق می‌کند. منظور از ناسیونالیسم بی‌جاساز، عملی ذهنی است که ملت ایران را از واقعیت تجربی­اش در مقام جامعه­ای با اکثریت مسلمان در شرق جاکَن می‌کند. «ایران آریایی گویی برحسب تصادفی از دیگر آریایی­ها یعنی اروپاییان جدا می‌افتد». ایران باید جایی در همسایگی آلمان باشد، ولی از بد روزگار به میان عده­ای عرب و ترک و افغان عقب‌افتاده­ کثیف خاورمیانه­ای پرت شده است. مردمی زیباتر و باهوش­تر که لایق زندگی­ای در سطح دول متمول اروپایی هستند و اینها همه در مقایسه­ مداوم هرچیزی میان ایران و اروپا تجلی پیدا می‌کند. به نظر می‌رسد جامعه­ ایران هیچ‌رقمه حاضر نیست تن به ترومای عضوی از جهان پیرامونی بدهد و دائم با فانتزی آریایی سرگرم است. فانتزی واکنشی است به ترومایی حل‌ناشده که هنوز زنده است و ردپای خودش را بر هر چیزی حک می‌کند. ترومای «خروج از جهان امن و آشنایی که نخبگان ایرانی در آن همسایگان و رقیبانشان را می‌شناختند، به جهان ناامنی که بازیگرهای بسیار بیشتری گوش تا گوش در آن پیدا شده بودند و چالش‌هایی بدوا دور از فهم (امپریالیسم) و دشمنانی شکست‌ناپذیر (ارتش‌ها و سرمایه‌داران اروپایی) و معضلات فکری (چه باید کرد؟) پدید آورده بود». گسترش سرمایه و امپریالیسم چون مشت محکم و سرگیجه­آوری بر گونه­ جامعه­ی ایران فرود آمد و دوران جدیدی را آغاز کرد که منجر به سردرگمی کشورهایی نظیر ایران در فهم جهان جدید شد، تا جایی که این زبونی و ناتوانی را قائم‌مقام فراهانی بناچار به تقدیر منتسب می­کند که به شوک وارد‌شده قابلیت حل و هضم دهد. در پاسخ به این تروما و احساس زبونی، روشنفکرانِ لیبرالِ ایرانی شروع به همانندسازی با دال اعظم یا همان قدرتِ قاهر یعنی اروپاییان کردند. به نوعی به متجاوز پناه برده و با فانتزی آریایی و جدا کردن خود از خاورمیانه­ای که سال‌ها در آن زیسته و مناسباتشان در آن شکل گرفته بود، سرگرم شدند. جالب آنکه انواع مختلف این ناسیونالیسم بی­جاساز را می‌توان هم در اپوزیسیون فرشگردی رویت کرد، هم در بورژوازی و دولت حاکم و هم در جامعه ایران. برای مثال، مواجهه­ دولت و جامعه­ ایران با افغان­ها، نشانه­هایی روشن از یک نژادپرستی خودبرتربین را عیان می­کند و حتی آنجا که تلاش می‌کند از این نگاه برتر فراروی کرده و همدلی کند، کار را خراب­تر می کند. رسوبات این ایدئولوژی بورژوایی را می­توان در اعتراضات چندسال پیش کارگرانی دید که عامل بیکاری و دستمزهایشان را کارگران افغان می‌دیدند. این واقعه بی‌شباهت به خصومت کارگران انگلیسی نسبت به کارگران ایرلندی نیست که مارکس به آن اشاره می‌کند. بورژوازی انگلستان از استثمار طبقه­ کارگر ایرلند با شرایطی اسفناک­تر از کارگران انگلیس سودهای کلان به جیب می‌زد و از آنها جهت اعتصاب­شکنی و پایین آوردن میزان مزد استفاده می‌کرد. از دیگر سو، به کارگران انگلیسی حقنه می‌کرد که دلیل سیه‌روزیشان مهاجران ایرلندی هستند و موجبات خشم و دشمنی شدید میان کارگران سلتیکی و انگلوساکسون­ها و جابه‌جایی شکاف از واقعیت به دروغ را فراهم می‌آورد. نرده­های دروغین بلند و ضخیمی که میان کارگران کشیده می­شود تا به حفظ استبداد سرمایه یاری رسانَد.

فاشیسم از میانِ برکشیدنِ ملتِ خویش به مراتب بالاتر لیاقت و توانایی، و تحقیر و دشمن‌سازی از دیگریِ موهومی، زاییده می­شود. اما بروز چنین تمایلاتی چون هر امر غیرتصادفی دیگری خلق‌الساعه نیست، بلکه نیازمند زمینی حاصلخیز است. هر زمان با بروز و ظهور تمایلات ناسیونالیستی و فاشیستی مواجهیم، در ابتدا باید به سیاستهای اقتصادی بورژوازی حاکم نگاه بیندازیم. فاشیسم در پاسخی به بحران در سرمایه­داری، پسایند بی­چیزسازی و فقیرسازی‌های گسترده­ سرمایه‌داری است که هرگونه امیدی به آینده را می­کشد و به اجبار ما را مجبور به یافتن امیدی در گذشته می‌کند. بورژوازی حاکم با کالایی‌سازی هر خدمت عمومی و از سویی سرکوب هر نیروی مترقی، این امکان را فراهم کرد. در دی‌ماه، افق ارتجاعی بر خواسته­های هرروز‌‌هٔ معیشتی مسلط شد. اما در این مورد، یعنی سیاست­های اقتصادی، تفاوتی میان بورژوازی حاکم و اپوزیسیون سرنگونی‌طلب وجود ندارد. در واقع در عامل اصلی پدید آمدن شکاف طبقاتی و فقیرسازی گسترده، یعنی سیاست‌های نئولیبرالی، تفاوتی نمی‌توان یافت و میان کلید حل مشکل اپوزیسیون سرنگونی‌طلب با توصیه­های مسعود نیلی، غنی‌نژاد و همین‌طور صندوق بین‌المللی پول، توفیری نیست. اما بورژوازی با دست انداختن در انبان تاریخ و زنده کردن مردگان، به دنبال برگ انجیری جهت پوشاندن عورت خویش یعنی ذات سرمایه‌دارانه­اش است. در سطح سیاسی، ناسیونالیسم ایرانی چندین گام از انقلاب 57 عقب­تر است. خواست تبدیل شدن به عضو نرمال جامعه جهانی کلیدواژه­ این سیاست است. استحاله به عضو نرمال جامعه جهانی نه‌تنها توسط اپوزیسیون سرنگونی‌طلب بلکه به مدد اصلاح‌طلبان سال­ها تئوریزه و به خورد مردم داده شده و در شیفتگی طبقه متوسط به جهان آمریکایی تجلی یافته است. پس از شکست اصلاح‌طلبان، این اپوزیسیون سرنگونی‌طلب بود که خواست نرمالیزاسیون را تا به انتها پیش برد. نرمالیزاسیون در واقع پذیرش تام و تمام سلطه­ مرکزیت ارتجاع و بازگشت به پیش از انقلاب است. طبیعی است که ادامه­ منطقی چنین گفتمانی به زیر ضرب بردن انقلاب 57 است که با قدرت خویش خواست استقلال را غیرقابل سرپیچی کند.

ناسیونالیسم قومی

ناسیونالیسم قومی، شِق دوم و سر دیگر طیف ناسیونالیسم در ایران است. ناسیونالیسم قومی علت مشکلات را به قومیت یا مذهب منتسب می­کند و معتقد است اصلی­ترین تضادِ حاضر تضاد ناسیونالیسم مرکزگرای فارسی-شیعی با اقلیت‌های موجود در محدوده­ ایران است. شارحان این تضاد معتقدند بی­چیزسازی و محروم­سازی در این مناطق از دیگر نقاط ایران واجد تفاوت‌های کمی و کیفی است که تنها از طریق تجزیه یا فدرالیسم، امکان حل این تضاد وجود دارد. در واقع دستورِ کار مبارزه، جداسازی یا فدرالیسم برای «رفع ستم قومی» و دستیابی به آزادی و برابری ا­ست. باید اذعان کرد این نوع نگاه به واقعیت آن چنان فراگیر و گسترده است که از درون چپ نیز سمپات‌هایی پیدا کرده است، به نحوی که پس از حمله به رژه­ نیروهای مسلح در شهریور، بعضی معتقد بودند کار کارِ خودشان است. جمهوری اسلامی جهت ایجاد اتحاد داخلی و سرکوب مبارزان راه آزادی، خود طراح این حملات بوده است. از طرفی عده­ای نیز حق را به مسلحان دادند که به ستوه‌آمدگان حقِ ترور دارند. تمامی این ادعاها را نهایتا می­توان تحلیل­هایی فردی و شخصی دانست که از برقراری ارتباط با شرایط انضمامی و عینی در چارچوب پنجره­ای بزرگ‌تر به تاریخ ناتوان است.

 ستم قومی واقعیتی انکارناپذیر است که نه می­توان و نه باید از آن چشم پوشید. تبعیض­های قومی و مذهبی که امری جدایی‌ناپذیر از سرمایه‌داری ا­ست، در کار، دانشگاه، دولت و هرجای دیگر، قابل مشاهده و لمس است. به طور اساسی در زمین و زمانی که بورژوازی حاکم است همیشه با نوعی از ستم ملی از جانب بورژوازی مرکز روبه‌رو خواهیم بود که به تولید نیروهای مرکزگریز به واسطه و میانجی گفتمان­های ناسیونالیستی علیه ناسیونالیسم حاکم منجر می‌شود. از یک سو ضرورت ایجاد امکان انباشت در سرمایه‌داری، دولت‌ها را به گسترش سرزمینی اجبار می­کند و از سوی دیگر یکپارچه‌سازی نیز به قاعده­ای حتمی در اضطرارِ توسعه­ سرمایه­دارانه تبدیل می­شود. این تضاد بزرگ با اقتصاد سرمایه­داری، پیوندی ناگسستنی دارد. در عین حال آنچه لنین «قانون توسعه نامتوازن» می‌نامد بر عمق استثمار طبقاتی هم در سطح ملی و هم بین­المللی می­افزاید. مناطق کمتر رشدیافته در سطح ملی چون ساحت جهانی مکانی برای کارگرسازی و تولید کارگرانی می‌شود که زمین و گذشته‌شان مصادره می­شود و بدون حمایت­های پیشین فامیلی به عنوان نیروی کار ارزان روانه­ کارخانه­ها می­شوند.

سیاست‌های تعدیل ساختاری جمهوری اسلامی از زمان جنگ و در بحبوحه ویرانی­های جنگ به‌تدریج شروع شد. برای مثال، به طرز عجیبی، مخارج دولت مرکزی ایران که در سال 1359 معادل 41.6 درصد تولید ناخالص داخلی بود، پس از جنگ در سال 1367 به 19.3 درصد می‌رسد. به بیان کلاوسن «این کاهش یکی از گسترده‌ترین و سریع‌ترین کاهش‌ها در هزینه‌هاست که به دست دولتی در جهان پس از جنگ دوم جهانی رخ می‌دهد». آن هم در شرایط جنگی و زمانی که کشور با افزایش شدید جمعیت مواجه است. فقر و محرومیت­های پیشینی به اضافه­ ویرانی­های گسترده ناشی از جنگ، همراه با سیاست­های تعدیل ساختاری، منجر به شرایط فاجعه­باری در کشور بخصوص در خوزستان شد. در کنار این سیاست‌ها، هجوم همه­جانبه و ترسناک سرمایه­داری ایران به محیط زیست بحران­ها را عمیق­تر کرد. دریاچه­ها و رودخانه­ها شروع به خشک شدن کردند، جنگل­ها و مراتع از درخت خالی شد و سدسازی به طرز سرسام‌آوری رونق گرفت. احداث سدهای مختلف بر روی کارون و کرخه، چون «سد گتوند»، منجر به نابودی کشاورزی و مرگ نخلستان­ها شد. همچنین خشک شدن هورالعظیم، جهت بهره­برداری­های نفتی منجر به تولید منبعی مناسب جهت تولید ریزگرد و آلودگی شد. در مواجهه با این شرایط «بورژوازی ملل تحت ستم» به قول لنین شروع به تغذیه، روایت و نامگذاری ستم­های سرمایه­دارانه در چشم‌انداز ستمِ عامدانه­ قومی می­کند. گویی فلان قوم به عمد فلان قوم را عقب‌مانده نگه می­دارد. گویی مشکلات محیط زیستی خوزستان یا بلوچستان ریشه در عربی یا بلوچ بودن دارد.

در چنین شرایطی به طور عام و در مواجهه با ناسیونالیسم قومی به طور خاص، دستیابی به فهم دقیق از وضعیت و در واقع پرش از مین‌های بر سر راه، چیزی شبیه موقعیت هنری فوندا در فیلم «12 مرد خشمگین» است. از یک سو خود حقیقت سخت به چنگ می‌آید و از سوی دیگر مواضع و تحلیل­های هژمون، کار را برای فراروی از سطح پدیداری دشوار می‌کند. فراروی از ظاهر امور و یافتن ارتباط میان نیروهای مختلف دخیل، نیاز به قرار دادن حوادث در زمینه­ کلی‌تر آن و پیدایش تاثیر و تاثرات متقابل دارد. از آن سمت باید توجه داشت که واقعیت آن امرِ پنهانِ پشت پرده نیست که باید کشف شود. واقعیت رابطه میان جزء و کل مدامِ تغییریابنده است. به همین سبب پایبندی ناشی از وسواس به یک حقیقت محض حذف کردن حقیقت است، وسواسی که همیشه از یک شابلون کلی و یکپارچه برای فهم واقعیت‌های پیچیده و انضمامی بهره می‌برد. تحلیل موقعیت­ها از گذر وسواس کارآگاهانه برای تفکیک خیر و شر یا به بیان دیگر، داشتن دوگانه­های مفروض پیشینی که در هر موقعیتی کارایی داشته باشد، ساده­ترین و دم‌دستی­ترین شیوه­ شناخت است که نسبتی با دیالکتیک ندارد. چنین ساده­سازی‌ای شکل تهذیب‌شده­ شیوه­ شناخت لیبرالی ا­ست که در عین حال امکان ادعای خالص و مومن بودن را در میان می‌نهد و دیگران را به میان دو صندلی‎نشینی متهم می‌کند. ایده‌های کلی چون حاکمیت شورایی جهت حل مسئله­ قومی، دستورهای کلیِ درست، اما غیرانضمامی است که در انتها پاسخی به وضعیت در حال پیش‌رَوی نمی‌دهد. برای مثال، مارکس از استقلال لهستان حمایت و آن را به نوعی دماسنج جنبش­های انقلابی می­داند، اما با جنبش استقلال بالکان مخالفت می­کند. مارکس به واسطه­ تحلیل عینی و دیالکتیکی، نیازمند کلیدهای مشخص آماده جهت پاسخگویی به وضعیت‌های پیچیده­ قومی نبود. در شرایطی که طبقه­ کارگری در روسیه به عنوان مرکز ارتجاع آن زمان اروپا وجود نداشت، استقلال لهستان می‌توانست سیلی محکمی به سلطه­ عریان تزاریسم و سرکوب نیروهای کارگری در اروپا باشد. اما استقلال بالکان خواست روسیه جهت گسترش هژمونی و جهانگیری بود و مارکس امیدی رو به آینده در آن نیافت. حق تعیین سرنوشت از اساسی‌ترین حقوق یک ملت در مورد حال و آینده­ خویش است و بدون پاسخِ سیاسیِ انضمامی به وضعیت­های پیچیده­ای که در صورت انقلاب از جانب بورژوازی به ما به ارث خواهند رسید، نخواهیم توانست به انقلابی همه‌جانبه به نفع کارگران دست پیدا کنیم. اما چون هر چیز دیگر، آنچه تعین‌بخش چگونگی حل و فصل ستم ملی در شرایطی مشخص است و آنچه تحلیل مشخص ما از وضعیت مشخص را مفصل­بندی می­کند، منافع کلان طبقه­ کارگر و شرایطی است که می‌تواند به انقلاب جهانی کمک کند. براساس مواضع مارکس و لنین می­توان بر دو اصل کلی حاکم بر تحلیل عینی تاکید کرد. نخست اینکه براساس موازنه­ طبقاتی و میزان رشد نیروهای مولده، چه چیزی به شکوفایی و اتحاد طبقه­ کارگر یاری می‌رساند و شرایط مساعد­تری را جهت انقلاب اجتماعی در اختیار ما قرار می‌دهد. دوم آنکه قدرت‌های ارتجاعی مسلط در پی چه چیزی هستند و براساس شرایط و مناسبات ژئوپلیتیک، تضعیف کدام بخش از بورژوازی مسلط جهانی به انقلاب کمک می‌کند. در واقع اصلی‌ترین نیروهای مانع رشد و طبقه شدن پرولتاریا کدام نیروها هستند و چطور این موانع پیاده­سازی می‌شوند. در موضوع لهستان و همین‌طور ایرلند، تاثیر استقلال بر انقلاب جهانی، تعیین­کننده جبهه­ای بود که مارکس و انگلس در آن ایستادند. به عنوان مثال لنین در 1916 پیرامون لهستان این چنین می‌نویسد: «… تا زمانی که جنگ­ها وجود دارند، لهستان نیز همواره در منازعات بین آلمان و روسیه به مثابه میدان جنگ مورد استفاده قرار خواهد گرفت… دموکرات­های لهستانی در حال حاضر نمی­توانند شعار استقلال لهستان را مطرح سازند، زیرا آنها به مثابه پرولترهای انترناسیونالیست قادر نیستند در این زمینه هیچ‌گونه اقدامی به پیش ببرند بدون اینکه نظیر «فراک­ها» به عبودیت مخفیانه­ای نسبت به یکی از نظام‌های سلطنتی امپریالیستی سقوط کنند». لنین نیز که با اهتمام ویژه­ای به حق تعیین سرنوشت توجه می­کند، خواست استقلال در لهستان را براساس پسایند این خواست و تاثیرش بر مبارزات مورد توجه قرار می‌دهد. لنین هیچ‌جا از ضرورت حتمی و قطعی کشور شدن هر ملتی سخن نمی­گوید، بلکه براساس شرایط مشخص و منافع طبقه­ کارگر جبهه می­گیرد. از سال­های 1880 و شکل‌گیری طبقه­ کارگر در روسیه، خواست استقلال لهستان از جانب رفقای لهستانی، که زمانی معیار تعیین درستی مسیر بود، از جانب لنین به عنوان امری امکان‌ناپذیر که در آن برهه­ مشخص ضرورتا به دامن بخشی از بورژوازی می‌افتد، رد شد. بعد از انقلاب اکتبر اما به‌واسطه­ نگرانی از قدرت­یابی جریان‌های ناسیونالیست و به درخواست رفقای لهستانی و به عنوان شرایطی خاص با استقلال آن موافقت می‌شود.

برای مثال،‌ می­توان سری به کردستان زد. پیش­بینی لنین از استقلال لهستانِ آن زمان، بی­شباهت به سرنوشت امروز و دیروز کردستان عراق و سوریه نیست. کردستان عراق همیشه برای حفاظت از موجودیت بورژوایی خود بناچار به جانب یکی از قدرت­ها، بدون هیچ‌گونه اصولی غش کرده است. هم در کنار صدام و هم در کنار جمهوری اسلامی ایستاده است. هم به آمریکا و هم به ترکیه خدمت کرده است. در جنگ­های دهه­ 80 با صدام، فرماندهی پیشمرگه­ها و طراحی جنگ را به ژنرال­های اسرائیلی محول کردند، اتحاد شومی که هنوز ادامه دارد و گاه و بیگاه پرچم این دو را کنار هم رویت می‌کنیم. ناسیونالیسمی پوچ، مبتذل و خجالت‌آور که با آن‌همه دبدبه و کبکبه و برساختن تاریخی از هیچ، علاوه بر خیانت به ایزدی­ها و سپردنشان به داعش، نتوانست ذره­ای مقابل داعش ایستادگی کند و طبق روال سابق ابتدا دست به دامن آمریکا و سپس ایران شد. نتوانست برای چند ساعت پای تصرف ارتجاعی کرکوک بماند و هزینه­اش را بپردازد و سریع به عقب پا پس کشید. تصرف کرکوک به عنوان یکی از منابع اصلی نفت عراق امکان مانور بسیار بیشتری به بارزانی­ها می­داد تا پروژه­ خاورمیانه­ بزرگ یا همان کشورهای کوچک ضعیف و درگیر را گامی به تحقق نزدیک­تر کند. در کردستان سوریه، مناسبات وخیم­تر و هراس­آورتر است. نیروهای PYD از طرفی انواع پایگاه­ها را در اختیار آمریکا قرار دادند و از آن طرف برای منافع آمریکا شروع به جنگیدن کرده و تبدیل به پیاده‌نظام آمریکا در منطقه شدند و دست به پاکسازی اعراب زدند. رهبر سابقشان صالح مسلم نیز هر شب را در یکی از پایتخت‌های اروپایی اتراق می‌کرد و برای حال و آینده­ سوریه نقشه می­کشید. احزاب جدایی‌طلب ایران نیز دست‌کمی از هم‌پیمانانشان ندارند. همه وارد بازی آمریکا شده­اند و دستمزدهایشان را به دلار می‌گیرند. از پژاک و حزب دموکرات شروع شد و به کوموله ختم شد. به‌کارگیری خواست ملیِ ملت­های کوچک در جهت منافع ارتجاعی قدرت بزرگ، الگوی تکراریِ قدیمی­ای­ است که هنوز هم کار می‌کند.

ناسیونالیسم قومی از گفتمان روشنی در سطح سیاسی و اقتصادی برخوردار نیست، اما هنگامی که از سطحی کلان­تر به آن نگریسته شود، درونمایه­ حقیقی آن خود را به نمایش می­گذارد. جابه‌جایی شکاف اصلی با شکاف­های فرعی از جانب هر نیرویی با هر عنوانی، تنها به معنای عدول از حقوق طبقه کارگر است. فهم صحیح و لمس حقیقی تبعیض قومی ما را به سمت تنها راه حذف نهایی این ستم یعنی نابودی سرمایه­داری رهنمون می‌کند. ناسیونالیسم قومی حال حاضر در ایران و خواست جدایی یا فدرالیسم سر در آخور امپریالیسم و هم‌پیمانانش دارد. ناسیونالیسم قومی علاوه بر اشتراک در لیبرالیسم و نرمالیزاسیون با ناسیونالیسم ایرانی، خواسته یا ناخواسته در مسیر پیاده­سازی ایده­ خاورمیانه­ی بزرگ است. مسیری که ما را به ضرورت فهم شرایط حاضر مناسبات منطقه­ای و بین‌المللی و برنامه­های امپریالیسم هدایت می­کند.

امپریالیسم و ناسیونالیسم

ترامپ در طی مبارزه‌های انتخاباتی و پس از پیروزی، به طور مداوم بر بی‌معنا و بی‌فرجام بودن برجام تاکید کرد و اعلام کرد آماده­ خروج از برجام است. ترامپ قصد داشت با بهم‌ریزیِ اغلب قراردادهای مهم آمریکا چون نفتا، پاریس و برجام و همچنین دست بردن در مناسبات تثبیت‌شده­ بین‌المللی و از سوی دیگر عبور از بازار جهانی‌شده و به میان گذاشتن دوباره­ ناسیونالیسم آمریکایی، عظمت آمریکا را حفظ کند و برصدرنشینی آمریکا را قوام و تداوم بخشد. عروج شبه‌فاشیسم ترامپ که پاسخی بود به ضرورت تداوم سلطه­ آمریکا، نتیجه­ همان لیبرالیسم و بازار آزاد جهانی‌شده­ای بود که آمریکا خود را ضامن گسترش آن می‌دانست و در واقع با نام آمریکا عجین شده بود. اما این بازار جهانی‌شده برخلاف ایده­ برخی نظریه‌پردازان، منجر به شکل‌گیری یک بورژوازی یکدست جهانی که دست در دست هم و به خوبی و خوشی فرودستان را استثمار می‌کنند و از این خان گسترده­ای که آمریکا پهن کرده لذت می­برند و نیز سروری آمریکا را می‌پذیرند، نشد. در واقع صرف شرایط موجود و درگیری­ها و تنش­های اخیر نشان می­دهد که هارت و نگری در ایده­ اتمام دوره­ دولت-ملت­ها به بیراهه رفته­اند و سرمایه­داران هنوز با جدیت در حال بهره­برداری از دولت محلی جهت کسب منافع هستند؛ یا این ایده که فقط دوستان آمریکا می‌توانند شیوه­ تولید سرمایه‌دارانه داشته باشند و دوستی با – و نوکری برای – آمریکا با کاپیتالیسم جدایی‌ناپذیرند و دشمنی با آمریکا لزوما غیرسرمایه­دارانه است را زیر سوال برد. در واقع مدعای پانیچ و گیندین دال بر اینکه دولت آمریکا به دولت جهانی سرمایه مبدل شده و بدین سبب جدال­های بیناامپریالیستی از میان رفته نیز توسط خود واقعیت رد می‌شود. بازار جهانی و نئولیبرالیسم، سرمایه­داران را به کوچ به سوی جغرافیایی که بتواند با هزینه­ کمتری تولید کند را ضروری­تر می­کرد. نئولیبرالیسمِ قدرت‌بخش به آمریکا بلای جان آمریکا شد و دشمنانی قَدَر برایش تراشید. با این زمینه بود که ترامپ شعار «اول آمریکا» را سر داد، حقوق کمرگی وضع کرد و تلاش می­کند تولیدکنندگان را به آمریکا برگرداند. هم‌زمان و همراه با این جنگ اقتصادی در سطح ژئوپلیتیک و نظامی نیز ترامپ تلاش کرد رقبا را منکوب کند و آنها را سر جایشان بنشاند. به طور طبیعی ایران به عنوان یکی از اصلی‌ترین ارکان محور شرارت که گستاخ گشته و در خاورمیانه با آمریکا سرشاخ شده یکی از اصلی­ترین اهداف این هجمه بود. گام اول خروج از برجام بود که پس از آن تحریم ها شروع شد و آمریکا چند هدف را هم‌زمان به پیش برد. هم‌زمان که در پی مذاکره مجدد بود، ایجاد شرایط سخت اقتصادی و تبدیل این شرایط به اعتراضات گسترده، جداسازی نیروهای هم‌پیمان ایران در منطقه، کاهش نفوذ ایران در عراق، سوریه، لبنان و یمن، تقویت معارضان جمهوری اسلامی و به قول محمد بن سلمان، کشیدن جنگ به داخل ایران و در انتها سقوط نظام را نیز پیگیری می‌کند. به این نکته نیز باید توجه کرد که برجام معامله­ ایران با غرب بر سر منطقه نبود و در برهه­ زمانی اجرای برجام، جمهوری اسلامی به نفوذش عمق بیشتری بخشید، در واقع در سطح کلان جمهوری اسلامی به دنبال برجام‌های بعدی یعنی تحویل منطقه و موشک‌ها یا همان ابزارهای جعبه‌ابزارش نبود. برای پیاده­سازی خاورمیانه بزرگ، آمریکا در پی تجزیه­ کشورها و ایجاد کشورهای کوچک و ناتوان است که ذره­ای امکان مقابله با هژمونی آمریکا و اسرائیل را نداشته باشند و از سوی دیگر، درگیر منازعات کوچک محلی قومی- قبیله­ای شوند. بهترین ابزار پیاده‌سازی این سیاست­ها تغذیه­ نیروهای جدایی‌طلب است.

آمریکا در حال حمایت از دوگروه از معارضان است که می­توان آن را حمایت از دو سرِ ناسیونالیسم فرمول­بندی کرد. از یک طرف ناسیونالیسم ایرانی و از طرف مقابل ناسیونالیسم قومی. هم‌زمان و به ظاهر از دوگانه­ای حمایت می‌کند که در یک سال اخیر ظهور و بروزهایی جدی در مواجهات سیاسی ایران داشته­اند. می­توان این‌طور صورت­بندی کرد که پس از شکست جنبش غربگرای سبز و شکست نمایندگان پروغرب بورژوازی در ایران، امکان انقلابی مخملی با عاملیت طبقه­ متوسط شیفته­ آمریکا تضعیف شد. پس از شکست حمله به حزب‌الله و قطع دستان جمهوری اسلامی در بیخ گوش اسرائیل و ناتوانی پروغرب‌ها در به انتها بردن برنامه، گزینه­ بعدی روی میز قرار گرفت؛ استفاده از دشمنی­های مذهبی برساخته‌شده طی سال­ها در خاورمیانه با اسم رمز شورشیان میانه­رو و ارتش آزادی‌بخش. بهره­برداری از بنیادگرایی دینی مسیر منتخبی بود که قرار بود سوریه و عراق را از گردنه خارج و جنگ را به مرزهای ایران و درون ایران بکشاند و خاورمیانه را به هزاران کشور شبیه بالکان تقسیم کند که همه با همه دشمنند و کارگران هر سرزمین برادرنشان را جز با خنجر ملاقات نمی‌کنند. پس از سقوط ملی­گرایی در خاورمیانه و سرکوب جنبش­های عدالت­طلب، هم‌زمان با عروج نئولیبرالیسم، فرم­های جدیدی از ضدیت با هژمونی امپریالیسم نضج گرفت که می‌توان آن را ضدامپریالیسم بنیادگرا نام‌گذاری کرد که تصویر نمادین آن را باید یازده سپتامبر دانست. این‌گونه به نظر می­رسد که در غیاب نیروهای حقیقی عدالت­طلب و رهایی­بخش، خاورمیانه مدام میان ناسیونالیسم و بنیادگرایی دینی در نوسان است که هربار نه به قامت سابق بلکه در اشکال جدید مطابق با وضعیت رخ می­نماید. اکنون پس از گذر سال­ها و تضعیف معرکه­ بنیادگرایی دینی، بنیادگرایی قومی ابزار روی میز بعدی است که نقش ارتش آزادی‌بخش را بازی کند. از طنزهای دوست‌داشتنی این سال­های مضحک از تاریخ، اطلاق صفت آزادی‌بخش به بنیادگرایی دینی بود. چرا نتوان این صفت را به بنیادگرایی قومی الصاق کرد؟!

هرچه سرمایه­داری بیشتر رشد می‌کند، سیاست­ها و منازعاتش پیچیده­تر می­شود و به تبع آن باز کردن کلاف در‌هم‌پیچیده­ آن نیز دشوارتر می­‌شود. چنین پیچیدگی و هژمونی سیاست­های بورژوایی بر نیروهای عدالت­خواه نیز تاثیر خود را گذاشته و سردرگمی و انحراف­های زیادی تولید کرده است. امپریالیسم آمریکا به عنوان مرکزیت ارتجاع مانع اصلی شکل­گیری هرگونه نیروی مترقی در جهان است. بارزترین مثال آن در مصر به وقوع پیوست که مانع پیش‌رَوی انقلاب و نیروهای کارگری شد و انقلاب را عقیم گذاشت. همه­ آن سیاست­ها با زیر و زبرهای بیشتری در حال پیاده‌سازی است. علاوه بر تلاش جهت دمیدن در بحران دولت سرمایه­داری ایران و تغییر آن، دست به آلترناتیوسازی جهت به حاشیه بردن نیروها و جریانات مترقی زده و انواع و اقسام پول و رسانه را در اختیارشان گذاشته است. علاوه بر تحریم و جهد و تلاش برای کوتاه کردن دست ایران در منطقه، همراه با عربستان، امارات و اسرائیل اقدام به تغذیه­ مالی، نظامی و اطلاعاتی نیروهای جدایی­طلب چون احزاب کرد، الاهوازیه و جیش‌العدل کرده و تلاش می‌کند جنبش‌های اصیل کارگری را از میدان به در یا آن را به پیاده‌نظامش مبدل کند. پیروزی آمریکا و هم‌پیمانان آن می­تواند برای سال­ها امکان ایجاد هرگونه جریان اصیل اجتماعی را به محاق برده و موجودیت اسرائیل را تثبیت کند. تضعیف آمریکا، اسرائیل و عربستان، راه را بر افول جریان­های بورژوایی در ایران و منطقه هموار می­کند و می­تواند به شکل­گیری فضای مانور بیشتر، امکان هژمونی نیروهای عدالت‌طلب و خلاص شدن از انحراف‌های بورژوایی منجر شود و بی‌بتگی مدعای ضدیت با امپریالیسمِ جمهوری اسلامی را شفاف­تر سازد. در این افق، خواست جدایی تنها منجر به تقویت ارتجاع جهانی و منطقه­ای و مسلط شدن جریان­های ناسیونالیست بر اعتراض‌های حقیقی طبقه­ کارگر می‌شود. این خواست هرچند ریشه در حقایق ستم دول قدرتمند امپریالیستی بر سایر دولت­ها دارد، اما با سلطه­ بورژوازی قومی به پیش می­رود، هیچ سویه­ مترقی در آن مشاهده نمی­شود و ناتوان از اتصال به اعتراض‌های کارگری ایران است.

بهترین مثال در این مورد، مقایسه­ حمله­ تروریستی اهواز با جنبش‌های کارگری هفت‌تپه و گروه ملی فولاد در خوزستان است. حمله اهواز یادآور بمبگذاری فنیان­ها در لندن در زمان مارکس و انگلس است. عمل فنیان­ها که یک گروه ملی­گرای ایرلندی بود به زعم مارکس موجب تضعیف همدردی گسترده­ مردم لندن با ایرلندی­ها و نزدیکی به احزاب حکومتی شد. حمله­ اهواز نیز منجر به دمیدن در شعار اتحاد ملی، کاهش همدردی و امنیتی کردن فضا شد. اما جنبش­های کارگری خوزستان تاثیرات جدی و جدیدی بر فضای سیاسی کشور گذاشته است. از یک سو کثافت خصوصی‌سازی و کالایی­سازی را در پیشگاه همگان عیان کرد و جناح‌های مختلف بورژوازی را مجبور به سخن گفتن از حقوق کارگران کرد و در عرصه­ سیاسی شکافی حقیقی انداخت. از دیگر سو جریان­های منحطی چون دو ناسیونالیسم مذکور را به حاشیه برد و بر برادری کارگری و پوچ بودن تفکیک‌های قومی تاکید کرد. چطور می توان حمله­ مسلحانه یا اعتراض‌های کازرون و شورش دی‌ماه را در کنار این خواست‌ها و شعارهای مترقی قرار داد؟ هر دو در خوزستان حادث شدند، اما این کجا و آن کجا. این تفاوت نه نتیجه­ اموری تصادفی بلکه از شرایط و وضعیتی حقیقی نشأت می‌گیرد.

 محکومیت تروریسم ارتباطی با حقوق بشر ندارد. تروریسم بر تمامی اعتراض‌های کارگری سایه می­افکند و موجب استفاده­ جمهوری اسلامی جهت بارور و فربه کردن ناسیونالیسم و اتحادهای تهی می‌شود. اینکه چه تبعیض­هایی منجر به این دست حوادث می‌شود، تغییری در وضعیت ایجاد نمی‌کند. تحلیل­های ادگار آلن پویی برخی که جمهوری اسلامی را عامل واقعه معرفی می­کردند، احمقانه­ترین تحلیلی بود که می­شد در مواجهه با این‌چنین رویدادهایی ارائه کرد. این کوری عجیب و بی‌همتا، ناشی از سردرگمی در تحلیل مشخص است که در مواضع و کنش افراد و گروه­ها عریان می‌شود. این مواضع به پاسخ انگلس به مارکس در مورد فنیان‌ها اشاره دارد که با طعنه گفت: «آخر يک اتفاقی بايد بيفتد؛ آخر يک کاری بايد انجام داد». سیاست‌ورزیشان همراهی با هر جریان سرنگونی‌طلبی است که تنها امیدوار به سقوط جمهوری اسلامی است و دستگاه تحلیلی را به گوشه­ای آویزان کرده و دست به دامان احساسات شده­اند. احساساتِ زیبا لزوما به نتایج زیبا منتهی نخواهد شد. افتادن در دام سرنگونی‌طلبی، چه به شکل جنبش‌های اعتراضی منحط بورژوایی و چه در قامت تروریسم جلوه کند، ضربه زدن به جنبش کارگری و هیزم ریختن در آتش امپریالیسم است که تنها کارگران را به «تماشاچیان تاریخ» تنزل می‌دهد. باید تاکید کرد همراهی با هر جنبشی یا همدلی با آن، در ناامیدی به طبقه­ کارگر و همین‌طور بی­صبری و عدم اهتمام و جدیت در عمل پیگیرانه ریشه دارد. اعتقاد به تلاش سازمان‌یافته و مجدانه نیازمند فراروی از «جایگزین کردن قدرت انقلابی پرولتاریا با تدارکات شیمیایی» جهت سزارین انقلاب است. همراهی با جریان‌های جدایی‌طلب یا سرنگونی‌طلب بخشی از همین تدارکات شیمیایی است که فرم دیگری از تروریسم را تداعی می‌کند. به قول تروتسکی «حسابی که ما باید با نظام سرمایه‌داری تسویه کنیم بسیار عظیم­تر از آن است که به یک کارمندی که نام وزیر بر او نهاده­اند عرضه شود». و همین‌طور با نظامی که براندازی صرف آن چیزی را تسویه نمی‌کند، بلکه امید به سرمایه­داری خوب را زنده نگه می­دارد.

دو شقِ ناسیونالیسم گفته‌شده در جاهایی به هم وصل می‌شوند و در نقاطی از هم فاصله می‌گیرند. فتیش گذشته، دو ناسیونالیسم را در نقاطی هم‌پیاله می­کند. آلترناتیو هر دو بازگشت به گذشته­ای­ است که با وهم و پنداری از افتخار آغشته شده است. ناسیونالیسم ملی خواهان بازگشت به افتخارات کوروش کبیر است و خود را جایگزین بیدارِ کوروش خفته معرفی می‌کند، ناسیونالیسم محلی در پی واپس‌روی به ریشه‌های قومی و ژنتیکی پیشین است که در این مسیر چون دیگری بناچار افسانه­سرایی می‌کند. هر دو در مقابل وضعیت جدیدِ پیچیده­ای که هرروز در حال تغییر و پیچش است با یک مکانیسم دفاعی عقب‌مانده خواهان بازگشت به آغوش مادری است که از دست رفته است. فقدانی که قرار است باور نشود و تروما را همیشه تصریح‌ناشده باقی بگذارد. چنین واکنشی در ساحت‌های دیگر عصر حاضر، هم­سانانِ قابل توجهی دارد. بخشی از نیروهای نیک‌نهاد و خیرخواه اما ساده‌لوحِ ضد­سرمایه­داری که بازگشت به شیوه­ تولید پیشامدرن و کوچک را آلترناتیو وضعیت می‌دانند، از همین ناراحتی مزمن رنج می‌برند. آنان که در مواجهه­ دردناکشان با جهان بی‌معنای سرمایه­داری، از بازگشت به طبیعت داد سخن می‌دهند یا کوچ‌کنندگان به عرفان شرقی همچون اشو و کوئیلو آنچنان احساس زبونی و ضعف را تجربه می‌کنند که به افق‌های بی‌کرانه­ وهمیِ امنیتِ کودکانه پناه می‌برند. اوج این حسرتِ گذشته در داعش متجلی شد. احساس زبونی و ناتوانی در برابر نیروی قدرتمند سرمایه، گونه­های مختلفی از مسیرهای احساس عاملیت را تولید کرده که صرفا دست در ایجاد توهم عاملیت دارند. اما به قول مارکس «انقلاب اجتماعی چکامه خود را از گذشته نمی‌تواند بگیرد، این چکامه را فقط از آینده می‌توان گرفت».

مصطفی زمانی

هپکو: کارگران مشغول مبارزه‌اند

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

این قسمت نباید خالی باشد
این قسمت نباید خالی باشد
لطفاً یک نشانی ایمیل معتبر بنویسید.
شما برای ادامه باید با شرایط موافقت کنید

پنج + 1 =

فهرست